Page 22 - PINARBAŞI Kültür Sanat Edebiyat-Nisan 2024

PINARBAŞI

Talat ÜLKER
ŞUÜBİYYE, FİRDEVSİ VE ŞEHNÂME’YE DAİR

Türkler, Müslümanlığı Araplardan daha ziyade vaat ettiği altınları birçok hediyelerle birlikte Firdev-
Farslardan görüp tanıdılar. Bu yüzden Türkçedeki bir- si’ye gönderir. Fakat altın yüklü deve kervanı şehrin
çok dini terim Arapça değil Farsçadır. Namaz, oruç, kapısından girerken şehir halkı Firdevsi’nin cenazesi-
abdest gibi… İslam medeniyetine girerken Arapça- ni gömmek üzere şehrin bir diğer kapısından çıkmak-
dan daha çok Farsça ve Fars kültürüyle temas eden tadır. Firdevsi’nin kızı da babası gibi gururludur, gön-
Türklerin İslam sonrası kültürlerinde Farsların ve Fars derilen parayı almaya tenezzül etmez.
kültürünün uzun soluklu etkisi oluştu. Öyle ki uzun Baştan sona bütün İran’ı, Afganistan’ı ve Pakistan’ı
zamanlar boyunca Türk aydınlarının birinci dili Fars- hâkimiyeti altına alan Sultan Mahmut, adaleti, ihlası,
ça oldu. Türkler hala Güney Azerbaycan’da ve Güney sanatkârı ve âlimleri korumasıyla meşhur bir padişah
Türkistan’da Fars etkisinden tam olarak kurtulmuş de- olmasına rağmen Şuûbiyye hareketi için Fars olmadığı
ğillerdir. için aşağılanması ve itibarsızlaştırılması gereken biri-
Tarih boyunca Türk ülkelerinin mektep ve med- dir. Öykü her ayrıntısıyla bize bunun ipuçlarını ver-
reselerinde Sadi ve Hâfız gibi Fars ediplerin eserleri mektedir. Oysa Gazneli Mahmut-Firdevsi meselesi,
yanı sıra Firdevsi’nin Şehname’si de başyapıt olarak Farsların anlattığından farklı ayrıntılar içermektedir.
okutulmuştur. Bilhassa Şehname o kadar etkili olmuş- Bu ayrıntıları konuşmak için önce Şuûbiyye hareketini
tur ki sözlü gelenek bile bu eserin anlatılarıyla dolup tanımak gerekmektedir:
taşmıştır. Bu eser yüzünden Turan hükümdarı Alper Sözlükte “topluluk, cemaat, halk ve millet” anlamı-
Tunga’nın rakipleri Zal ve oğlu Rüstem kahramanlık na gelen şa‘bın çoğulu şuûbdan türeyen şuûbiyye, te-
timsalleri olarak anlatılırken Alper Tunga belleklerde rim olarak İslâm’ı kabul eden Farsların Araplardan üs-
bir satırlık yer bile bulamamıştır. tün olduğunu savunan milliyetçilik akımını ifade eder.
Eğitimli kesim, bu şairlerin düşüncesi ile terbiye Bu düşünceyi benimseyenlere şuûbî denilir. Farsların,
edilmiş ve onların fikirlerinin etkisi altında kalmıştır. Arap hâkimiyetine ve onların kendilerini mevali (azat
Türk ülkelerinin mektep ve medreselerinde okutulan edilmiş köle) Müslümanlardan üstün görme sapkın-
ders kitaplarında Şehname’ye büyük yer verilmiş, bazı lığına karşı geliştirdikleri şuûbiyye hareketi, Abbasi
bölümleri tercüme edilerek öğrencilere ezberletilmiş- yönetiminde Türklerin etkisinin artması ve sonraki
tir. Farsların ana kitabı olarak bilinen Şehname’nin dönemde İran’daki siyasi hâkimiyetin Türklere geçme-
yazarı söz konusu ders kitaplarında aşırı derecede siyle hakaret oklarını Türkçeye ve Türk halkına çevir-
övülürken Türkler hakkındaki aşağılayıcı ifadeleri ve di. 10. Yüzyıldan sonra şuûbiyye, Türk milletini hakir
fikirleri görmezden gelinmiştir. Firdevsi’nin anlattığı görme ve gösterme hareketine dönüştü.
hikâyeler klasik edebiyatımıza şekil veren mitolojinin Hz. Peygamber hem fiilî uygulamalarıyla hem de
de omurgasını oluşturmuştur. Bu eser belleğimizdeki Vedâ hutbesinde Arapların Arap olmayanlara, Arap
mitolojik metinlerin silinip yerine Fars mitlerinin dol- olmayanların Araplara hiçbir üstünlüğünün bulun-
durulmasına sebep olurken bir yandan da İran’ı asır- madığını ilân etmek suretiyle Câhiliye Araplarındaki
lardır yöneten hanedanlarımızın da Farslaşmasında asabiyet düşüncesinin izlerini silmek için büyük gay-
itici güç olmuştur. ret göstermiştir. Lakin gerçekleşen fetihler sonucun-
Şehname’nin yazılışına dair kaynaklar bir öykü an- da başta Farslar olmak üzere farklı kültür ve inanca
latırlar. Türk hükümdarı Gazneli Mahmut’u itibarsız sahip milletler Müslüman Arapların hâkimiyeti altı-
biri gibi gösteren bu öykü şöyledir: Sultan Mahmut, na girdi ve büyük bir kısmı Müslümanlığı benimsedi.
Firdevsi’ye Şehname’yi sipariş eder. Eserin her mısraı Zamanla Araplar arasında kendilerini diğer milletler-
için bir altın vermeyi vaat etmiş ama eser bittiğinde den üstün görme düşüncesi yeniden ortaya çıktı. Arap
sözünde durmamış, söz verdiği altınların sayısınca ırkçılığının tesirindeki çevrelerde mevâlîyi hakir gör-
gümüş akçe ile ödeme yapmıştır. Şuûbiyye hareketi me düşüncesi yaygınlaşmıştı. Arapların bu yaklaşımı
kibirli şairi Firdevsi kendisine bu gümüş akçeler ge- özellikle İran asıllı mevâlînin asabiyet duygularını ha-
tirildiğinde hamamdadır. Sultan tarafından aşağılan- rekete geçirdi, onların geçmişten beri Araplar hakkın-
dığını düşünen Firdevsi, getirilen paranın bir kısmını da besledikleri husumeti daha güçlü bir hale getirdi.
hamamcıya, bir kısmını içtiği bir kâse şerbete, diğer Erken dönemden itibaren Emevî yönetiminin aley-
bölümünü getiren kişiye hediye etmiş ve Herat’a kaç- hine dönen ve halifeliğin Hz. Ali evlâdının hakkı ol-
mıştır. duğu inancını benimseyen Fars asıllı Müslümanlar,
Hikâye bununla bitmez. Yine anlatılara göre Sultan Sekafî’nin isyanından itibaren Hz. Ali evlâdı adına
Mahmut daha sonra yaptığı bu işten pişman olur ve başlatılan isyanların en önemli güç kaynağı oldular.

20 2. Sayı Nisan 2024